2. Bouwen aan het landschap

De nieuwe samenstelling van de ARO, met ruimte voor deskundigen op het gebied van klimaatadaptatie, biodiversiteit en cultuurhistorie, geeft aan dat de provincie Noord-Holland het belang van interdisciplinaire advisering op het gebied van ruimtelijke kwaliteit hoog in het vaandel heeft staan. En terecht. Het behoud en versterken van ruimtelijke kwaliteit is bij uitstek een maatschappelijke opgave die een integrale en open blik vraagt. Een open blik betekent ook dat we als ARO de ruimte en tijd nemen om naar de bredere waarden en waardering van het landschap te kijken, voorbij de discussie over nut en noodzaak van veranderingen op korte termijn. Een veelomvattender debat over waarden raakt aan het begrip ‘rentmeesterschap’.

De Britse filosoof Roman Krznaric vertaalt in zijn boek De Goede Voorouder (2021) het begrip rentmeesterschap in de metafoor van ‘kathedraaldenken’. Durven we nieuwe kathedralen te bouwen voor generaties na ons? Zoals de Sagrada Família in Barcelona, waarvan de eerste steen door architect Antoni Gaudi werd gelegd in 1882, maar die nog op zijn voltooiing wacht. Een kathedraal waaraan door verschillende generaties welbewust wordt gebouwd. Vrij vertaald; kunnen we met komende generaties welbewust bouwen aan een onderscheidend en waardevol landschap in Noord-Holland? En kunnen we met ‘kathedraaldenken’ de langere termijn een meer fundamentele positie geven in het denken over de toekomst van het landschap?

Zo’n fundamentele positie voor langetermijndenken betekent dat we voorbij de bestuurshorizon van vier jaar moeten durven te kijken. Tegelijkertijd moeten planvoorstellen die in de ARO komen op korte termijn worden beoordeeld, waarbij het College van GS vrij is om het advies over te nemen of naast zich neer te leggen. Willen we planvoorstellen binnen de ARO fundamenteel completer gaan beoordelen dan zullen we een discussie over waarden en waardecreatie moeten voeren. Hoe willen we het landschap doorgeven aan onze kinderen en kleinkinderen en wat betekent dat voor onze maandelijkse advisering?

Ter illustratie gaan we wat dieper in op twee planbeoordelingen uit 2020; woningbouwontwikkeling Vurige Staart aan de zuidrand van Purmerend, in een kwetsbaar veenweidegebied en de ontwikkeling van een torenhoge hotellocatie in de oksel van de A7 aan de westrand van Purmerend met uitzicht op de grote maat en schaal van de Beemster en het Wormer- en Jisperveld.

“Waardebepaling is een dynamisch proces.“

Was er sprake van waardevermeerdering – gevoed door historisch bewustzijn – in het plan voor woningbouw in de Vurige Staart aan de zuidelijke stadsrand van Purmerend? Vanuit cultuurhistorisch perspectief, noch vanuit het oogpunt van ruimtelijke kwaliteit begreep de ARO de keus voor een kastelentypologie. Het had de schijn van willekeurige placemaking en citymarketing. De ARO adviseerde om veel nadrukkelijker vanuit de gelaagde kenmerken van het landschap te ontwerpen. Wie er oog voor heeft ziet juist hier de rijke cultuurhistorie van Purmerend, dat zijn ontstaan én zijn groei tot op de dag van vandaag dankt aan zijn ligging in een waterrijk landschap nabij Amsterdam. Een landschap dat in relatie met de behoeften van de hoofdstad stap voor stap ontgonnen en drooggemalen is. Een stad die begin 19^e eeuw met het Noordhollandsch Kanaal een belangrijke vaarverbinding krijgt en sinds de jaren ’70 van de 20^e eeuw sterk groeit in omvang. Maar aan deze goed beleefbare cultuurhistorische gelaagdheid van het landschap – met name door de kenmerkende veenverkaveling in contrast met de strakke geometrische indeling van de lager gelegen droogmakerij de Purmer – ging het plan voor Vurige Staart volledig voorbij.

Ter bevordering van goede landschappelijke inpassing van ruimtelijke ontwikkelingen benoemt de provinciale Leidraad Landschap en Cultuurhistorie waardevolle kenmerken en waarden als een belangrijk fundament voor het ‘kathedraaldenken’. Die waarden zouden regelmatig geactualiseerd moeten worden, omdat wat van waarde is mede wordt bepaald door de houding en cultuur van elke nieuwe generatie afzonderlijk. Maar er zijn ook fundamentele waarden die eigenlijk niet ter discussie zouden mogen staan. Welke zijn dat? Waardebepaling is in die zin een dynamisch proces. Dit vergt een open, maar kritische houding van overheden en de ARO. Bij ontwikkelingen in de stadsrand komen vraagstukken over waarden vaak aan het oppervlak, zeker als belangen van provincie en gemeente divergeren.

Bij de landschappelijke inpassing van Hotel Van der Valk aan de westrand van Purmerend speelde met name de ruimtelijke impact op een veel groter gebied dan de stadsrand zelf een belangrijke rol.  Het ruim 70 meter hoge gebouw markeert van verre de stad en de afrit daartoe vanaf de A7, maar heeft ook een grote visuele impact op het nabijgelegen buurtschap Neck in de Wijdewormer, Natura2000-gebied Wormer- en Jisperveld en, op wat grotere afstand, het UNESCO-werelderfgoed de Beemster. Dat de hoogste verdieping van het hotel uitzicht biedt aan de bezoeker, is geen vanzelfsprekende meerwaarde voor landschap en erfgoed zelf. De geschiedenis van de omgang met werelderfgoed leert dat UNESCO zeer kritisch is op visuele impact van hoogbouw. Immers, welke ruimtelijke kwaliteit voegt het hotelgebouw aan het werelderfgoed toe? De ARO adviseerde met klem de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed om aanvullend advies te vragen. Maar ook voor het overige was de ARO kritisch. Om grootschalig parkeren voor bezoekers mogelijk te maken – het liefst in het zicht – en met een tuin voor hotelgasten, moet flink ingegrepen worden in het Beusebos. Dat bosje is een cultureel-maatschappelijk initiatief van betrokken burgers die na aanleg van de snelweg weer belevingskwaliteit aan het beschadigde landschap wilden geven door weg en geluidswal aan het oog te onttrekken en daarmee de ecologische betekenis van de plek aanzienlijk hebben vergroot. Daarmee is het Beusebos een plek van gemeenschappelijke waarden geworden.

“Eerst dienen het fundament en het casco van het landschap op orde te zijn.”

Maar de metafoor ‘kathedraaldenken’ leidt ook tot een zelfkritische beoordeling van wat het landschap werkelijk is en hoe wij hiermee omgaan. Want bouwen we echt wel generaties lang aan waardevolle landschappelijke structuren? Of proberen we vooral een tussenfase in de bouw zo goed mogelijk in stand te houden door een aantal kwetsbare kwaliteiten te beschermen in het licht van noodzakelijk geachte ontwikkelingen? Bouwen we nog wel voldoende verder? Het is tweeledig. Willen we langzaam, maar gestadig op een verantwoorde wijze kunnen verder bouwen dan dienen het fundament en het casco van het landschap op orde te zijn. Te denken valt aan een robuust watersysteem, een duurzaam mobiliteitssysteem, een gezonde bodem en een ecologische hoofdstructuur die op orde is als intrinsieke waarden van en voor onze maatschappij. Aan deze waarden en structuren bouwen we gestaag en over meerdere generaties, als aan een kathedraal. Daarnaast staan behoeften en ontwikkelingen die het ‘interieur’ stofferen en stap voor stap de kathedraal verder invullen. De politiek als volksvertegenwoordiging moet de afweging maken tussen de noodzaak van die ontwikkelingen en het ruimtelijk effect op de omgeving. Daarin past het advies van de ARO op gebied van ruimtelijke kwaliteit. Maar de verbreding van de ARO, die in het begin van dit essay is genoemd, geeft ook aan dat we meer dan ooit oog moeten hebben voor het fundament en de stabiele voortgang van ontwikkelingen.

Ter illustratie nogmaals het plan voor het Van der Valk hotel. Het plan voegt voor het toch wat anonieme Purmerend een ruimtelijk anker toe aan de snelweg, zou je kunnen zeggen. Het probleem zit hier vooral in het accepteren van de verstedelijking van het landschap, met een ruimtelijke impact op een veel groter gebied. Accepteren van een verandering heeft veel met de urgentie van het doel te maken. Is een doel zeer breed en urgent, dan is een verandering eerder acceptabel. Is het slechts voor een beperkte doelgroep en niet heel noodzakelijk, dan wordt de verandering al gauw disproportioneel. Het is vooral de rol van de ARO om kritische vragen te stellen over die relatie tussen doel en mate van verandering, en hiermee de politiek op een spoor te zetten om hier bewust mee om te gaan. Wordt het fundament van het landschap niet aangetast? In dit geval is de rol van de ecologie en de betekenis daarvan voor leefbaarheid en biodiversiteit essentieel. Het feit dat de projectlocatie een noordwestelijk bastion is in het leefgebied van enkele kritische diersoorten, met name de boommarter en de baardvleermuis, maakt de impact van deze ontwikkeling buitengewoon en disproportioneel groot. Het opgebouwde groene bouwwerk vormt op deze kwetsbare landschappelijke locatie de werkelijke kathedraal. Het fundament van dit bouwwerk zou eerst versterkt moeten worden voordat aantastingen daarin verantwoord zijn, en proportioneel met de maatschappelijke wens of noodzaak van deze ontwikkeling.

Hilversum, Haarlem, Amsterdam,

April, 2021

Irmgard van Koningsbruggen
Peter de Ruyter
Klaas Jan Wardenaar